Xung đột tại Dải Gaza: Nguồn cơn và vòng xoáy quan hệ phức tạp vùng Trung Đông

Việc nắm khái quát bức tranh lịch sử cuộc xung đột của Israel và Palestine có thể giúp sáng tỏ hơn về tình hình chiến sự hiện nay tại Dải Gaza.

Phục quốc thành công của Israel

Khoảng năm 1000 trước Công nguyên, vua David dẫn đầu dân Israel đánh chiếm Jerusalem, dùng dân Israel để xây dựng Ngôi đền đầu tiên trong thành phố trở thành trung tâm hành hương. Jerusalem từ đó là thủ đô của Vương quốc Do Thái trong hơn 300 năm, nhưng năm 607 trước Công nguyên đã bị Đế quốc Tân Babylon tấn công. Người Do Thái chống cự quyết liệt nhưng không thể ngăn được quân Babylon phá hủy toàn bộ thành phố và đốt cháy đền thờ.

Năm 538 trước Công nguyên, Đế quốc Ba Tư đã tiêu diệt Đế quốc Tân Babylon, cho phép người Do Thái quay trở lại Jerusalem để xây dựng lại Đền thờ và thành phố thịnh vượng trở lại. Trong 600 năm tiếp theo, Jerusalem lại bị nhiều đế chế khác nhau chinh phục cho đến khi bị Đế chế La Mã cai trị. Năm 33 sau Công nguyên, Chúa Giêsu bị thống đốc La Mã đóng đinh trên thập tự giá.

Sau cuộc nổi dậy thất bại của người Do Thái, quân đội La Mã đã bao vây Jerusalem trong một thời gian dài, cuối cùng phá hủy tường thành và phá hủy ngôi đền, cuộc đàn áp này khiến khoảng 1,1 triệu người Do Thái thiệt mạng. Sau đó người Do Thái không còn được phép vào Jerusalem và chỉ có thể đi lang thang khắp nơi. Vào thế kỷ thứ 7 sau Công Nguyên, với sự trỗi dậy của Đế chế Ả Rập thì khu vực này ngày càng có đông người Hồi giáo sinh sống.

Năm 1918, Đế chế Ottoman cai trị khu vực này đã bị đánh bại trong Thế chiến I. Hội Quốc Liên [sau được thay thế bởi Liên Hiệp Quốc] ủy thác cho Anh tiếp quản, từ đó người Do Thái lấy lại niềm tin phục quốc. Đến Thế chiến II, người Do Thái lại bị Đức Quốc xã đàn áp, sau thế chiến thì đông đảo người Do Thái đã quay trở lại vùng Israel.

Năm 1947, Đại hội đồng Liên Hiệp Quốc thông qua Nghị quyết 181 thành lập một nhà nước Do Thái và một nhà nước Ả Rập trong khu vực này. Ngày 14/5/1948, Israel tuyên bố thành lập nhà nước. Ngày hôm sau thì các nước gồm Ai Cập, Iraq, Jordan, Syria và Lebanon (Li-băng) phát động Chiến tranh Trung Đông lần thứ nhất chống lại Israel, nhưng Israel đã giành chiến thắng và chiếm được nhiều lãnh thổ hơn.

Sau đó nhiều năm, các nước không tuân theo đường biên giới giữa Israel và Palestine được xác định theo nghị quyết năm 1947 của Liên Hiệp Quốc, và xung đột không ngừng tiếp diễn, khu vực này cũng là một trong những tâm điểm của cuộc cạnh tranh thời Chiến tranh Lạnh giữa Mỹ và Liên Xô, trước sau đã xảy ra 5 cuộc chiến tranh quy mô lớn ở Trung Đông, một số vùng lãnh thổ đã nhiều lần đổi chủ. Theo đó Israel thành công ký hiệp ước hòa bình với Ai Cập và Jordan.

Theo nghị quyết năm 1947 của Liên Hiệp Quốc, Israel có diện tích 15.200 km2, nhưng hiện Israel kiểm soát diện tích khoảng 25.000 km2.

Ngày nay, Israel đã trở thành nước phát triển với GDP bình quân đầu người khoảng 30.000 USD, cũng là một trong những nước có trình độ học vấn cao nhất thế giới, có trình độ tiên tiến trong nhiều lĩnh vực khoa học công nghệ và có mức sống cao nhất ở Trung Đông.

Israel duy trì quan hệ ngoại giao với 165 nước, những nước từ chối công nhận Israel chủ yếu là các nước Ả Rập, Hồi giáo và một số nước chống Mỹ như Triều Tiên, Cuba. Đảng Cộng sản Trung Quốc (ĐCSTQ) thiết lập quan hệ ngoại giao với Israel năm 1992.

Tháng 8/2020, Israel đã ký các hiệp định hòa bình với Các Tiểu vương quốc Ả Rập Thống nhất và Bahrain; từ đó các nước khác như Sudan, Ma-Rốc và Kosovo cũng thiết lập quan hệ ngoại giao với Israel. Mỹ đang nỗ lực bình thường hóa quan hệ giữa Israel và Ả Rập Saudi, cả hai đều là đồng minh của Mỹ ở Trung Đông và có chung địch thủ là Iran.

Tình hình hiện tại ở Palestine

Palestine hiện bao gồm hai khu định cư là Bờ Tây (West Bank) và Gaza, do chiến tranh liên miên và sự chia rẽ nghiêm trọng trong nội bộ Ả Rập khiến đến năm 1988 Palestine mới tuyên bố thành lập nhà nước, nhưng số nước công nhận hạn chế, còn ĐCSTQ thì ngay lập tức công nhận.

Năm 1993, Israel và Tổ chức Giải phóng Palestine “Fatah” đã đạt được thỏa thuận công nhận lẫn nhau. Israel đã rút khỏi 69% Dải Gaza và hơn 90% Bờ Tây, tuy nhiên biên giới giữa hai bên do Israel kiểm soát. Palestine dựa vào viện trợ quốc tế hoặc mua hàng từ Israel để mua nước, điện, thực phẩm, nhu yếu phẩm hàng ngày và chăm sóc y tế.

Năm 2005, Israel tiếp tục rút quân khỏi Gaza nhưng vẫn kiểm soát biên giới và bờ biển của Gaza. Tháng 6/2007, Hamas chiếm được quyền kiểm soát Gaza từ Fatah sau trận chiến Gaza.

Chính phủ do Tổ chức Giải phóng Palestine “Fatah” đứng đầu hiện quản lý Bờ Tây, còn Gaza do Hamas kiểm soát, như vậy thực tế Palestine bị chia cắt nội bộ thành hai phe, trong đó phe Hamas luôn xung đột với Israel.

Xung đột ở Dải Gaza

Hamas được thành lập năm 1987, phân chia quyền lực với phe Fatah trong kiểm soát Palestine, Hamas chủ trương hủy diệt Israel. Israel và hầu hết các nước phương Tây coi Hamas là một tổ chức khủng bố. Nhiều nước Ả Rập cũng không hài lòng với Hamas vì bạo lực cực độ và các hành động khủng bố của tổ chức này.

Ngày 28/6/2006, Hamas đào đường hầm từ Gaza rồi lẻn vào Israel để tấn công. Cùng năm đó nổ ra xung đột giữa Hezbollah ở Lebanon và Israel.

Năm 2007, Hamas đánh bại Fatah và giành quyền kiểm soát Dải Gaza. Israel đã áp đặt lệnh phong tỏa Gaza và Ai Cập cũng đã đóng cửa biên giới với Gaza, hạn chế việc cung cấp hàng hóa nhân đạo.

Năm 2008, Hamas đã bắn khoảng 100 quả tên lửa vào Israel và Chiến tranh Gaza nổ ra. Ai Cập đã can thiệp và hai bên ngừng bắn ở mức độ nhất định.

Năm 2012, Israel tiêu diệt thủ lĩnh quân sự của Hamas và tiến hành phản công quy mô lớn.

Đụng độ giữa họ lại tiếp tục vào tháng 6/2014.

Hamas không có vũ khí và trang bị hạng nặng nhưng tự chế được lựu đạn chống tăng, mìn chống tăng, rocket và tên lửa chống tăng. Israel đã tiến hành nhiều vụ chặt đầu các thành viên lãnh đạo của Hamas.

Tháng 5/2021, Hamas bắn tên lửa vào Israel, sau đó Israel phản công bằng các cuộc không kích, xung đột kéo dài 11 ngày rồi ngừng bắn.

Ngày 7/10/2023, Hamas phát động một cuộc tấn công quy mô lớn vào Israel, bao gồm cả cuộc tấn công trên bộ, Israel tuyên bố tình trạng chiến tranh. Mỹ lo ngại các nước và tổ chức láng giềng bị cuốn vào nên đã nhiều lần đưa ra cảnh báo.

Đe dọa từ Hezbollah tại Lebanon

Nước Lebanon (Li-băng) ở phía bắc Israel có nhiều người theo đạo Cơ đốc và nắm giữ quyền lực. Từ năm 1958 đã không ngừng có người tị nạn Palestine đổ vào Lebanon với số lượng lớn, theo đó số người theo đạo Hồi cũng tăng lên, họ tin rằng lẽ ra họ phải có nhiều quyền lực hơn những người theo đạo Cơ đốc và đã cố gắng giành lấy quyền lực bằng các cuộc bạo loạn, làm trầm trọng thêm xung đột nội bộ.

Tổ chức Giải phóng Palestine ủng hộ người Hồi giáo trong cuộc xung đột nội bộ ở Lebanon, năm 1970 họ chuyển trụ sở chính từ Jordan đến Lebanon và đã nhiều lần vượt qua biên giới tấn công miền bắc Israel, còn Chính phủ Lebanon do người Cơ đốc giáo kiểm soát vẫn cố gắng ngăn chặn.

Năm 1975 nội chiến nổ ra giữa phe Cơ đốc giáo và Hồi giáo ở Lebanon. Tổ chức Giải phóng Palestine ở Lebanon thường xuyên tiến hành các cuộc tấn công Israel, do đó Israel đã xâm chiếm Lebanon hai lần và cuối cùng đã trục xuất Tổ chức Giải phóng Palestine ra khỏi Lebanon. Năm 1991, cuộc nội chiến ở Lebanon kết thúc với 140.000 người chết.

Năm 2008 các đảng chính ở Lebanon đã đạt được thỏa thuận thành lập chính phủ đoàn kết, nhưng các đảng đối lập có quyền phủ quyết. Trong số các đảng chính trị lớn ở Lebanon thì có Hezbollah, Phong trào Yêu nước Tự do thân Syria và chống Mỹ; còn Phong trào Tương lai, Đảng Kataeb thì thân Mỹ và chống Syria.

Hezbollah hiện là đảng đối lập chính ở Lebanon được thành lập năm 1982 với sự tài trợ của Iran, mục đích là loại bỏ Israel và đẩy các lực lượng phương Tây ra khỏi Lebanon. Mỹ và các nước phương Tây cùng Liên đoàn Ả Rập xếp Hezbollah vào danh sách tổ chức khủng bố.

Sau khi Nội chiến Lebanon kết thúc thì các phe phái đã giải giáp vũ khí, nhưng Hezbollah không giải giáp vũ khí với lý do chống lại Israel; và nhờ hỗ trợ của Iran, họ đã thiết lập các trại huấn luyện với bệ phóng tên lửa, súng cối, tên lửa phòng không và chống tăng, tên lửa tấn công mặt đất… , ngoài ra còn có khả năng sản xuất vũ khí.

ĐCSTQ và Nga công nhận Hezbollah, đồng thời Hezbollah cũng được hỗ trợ từ Cuba, Triều Tiên, Venezuela, Syria và Iraq.

Đe dọa từ Syria

Syria giáp Lebanon và Israel. Syria và Lebanon lần lượt giành được độc lập năm 1941 và 1943; tuy nhiên Syria không công nhận Lebanon mà coi nước này là một phần của Syria. Trong Nội chiến Lebanon, quân đội Syria đã vào đóng quân ở Lebanon và nắm quyền kiểm soát, dưới áp lực quốc tế thì năm 1989 quân đội Syria mới rút dần và cho đến năm 2005 mới rút hết hoàn toàn. Năm 2008, hai bên thiết lập quan hệ ngoại giao.

Năm 1963, Đảng Xã hội Phục hưng Ả Rập Ba’ath phát động cuộc đảo chính quân sự giành chính quyền, hệ quả gia đình Assad vẫn cai trị Syria cho đến ngày nay. Trong Chiến tranh Ả Rập-Israel năm 1967, Cao nguyên Golan ở Syria bị Israel chiếm đóng.

Năm 2011 bùng nổ phong trào Mùa xuân Ả Rập ở Trung Đông, ở Syria xảy ra các cuộc biểu tình chống chính phủ nhưng bị lực lượng chính phủ đàn áp, sau đó phát triển thành nội chiến kéo dài cho đến nay. Syria bị chia cắt và kiểm soát bởi nhiều chế độ hoặc nhóm vũ trang, bao gồm Chính phủ Syria, phe đối lập Syria, Chính phủ lâm thời Syria do Thổ Nhĩ Kỳ hậu thuẫn, và các khu tự trị ở phía bắc và phía đông của Syria, có thời kỳ còn nổ ra cuộc chiến với Nhà nước Hồi giáo (ISIS). Nội chiến đã khiến hơn 200.000 người thiệt mạng và khoảng 8 triệu người phải di dời, nền kinh tế Syria rơi vào tình trạng tăng trưởng âm và cơ sở hạ tầng bị tàn phá nghiêm trọng.

Syria là nước do Hồi giáo thống trị, trong đó khoảng 70% là phái Sunni và gần 20% là phái Shia, ngoài ra cũng có nhiều người theo đạo Cơ đốc. Nội chiến đã bào mòn quân Chính phủ Syria, khiến quân đội chính quy giảm từ 300.000 ban đầu xuống còn 150.000. Nga từng là nhà cung cấp vũ khí lớn nhất cho Syria. Hồi tháng 9 khi Tổng thống Assad của Syria đến Trung Quốc gặp ông Tập Cận Bình, chùa Linh Ẩn ở Hàng Châu đã phá lệ cho mở cửa chính. Chính phủ Syria hiện có quan hệ ngoại giao với hơn 80 nước.

Syria được coi là “đồng minh thân cận nhất” của Iran, hai nước cùng là địch thủ của Iraq và đều phản đối Mỹ và Israel. Iran thì thông qua Syria vận chuyển vũ khí cho Hamas và Hezbollah. Mỹ và phương Tây liệt Iran và Syria là những nhà nước tài trợ cho khủng bố.

Đe dọa từ Iran

Sau khi thành lập nhà nước Israel năm 1948, từng có thời kỳ Israel quan hệ tốt với Iran. Trong chiến tranh Trung Đông, phần lớn dầu thô của Israel đến từ Iran, còn Israel đã giúp Iran phát triển nông nghiệp, xuất khẩu vũ khí và thiết bị sang Iran, đồng thời giúp Iran thành lập cơ quan gián điệp.

Năm 1979 Iran xảy ra Cách mạng Hồi giáo, nhà lãnh đạo tôn giáo Khomeini đã thiết lập chế độ thần quyền, từ đó cắt đứt quan hệ chính thức với Israel và áp dụng các chính sách bài Do Thái.

Khi chiến tranh Iran-Iraq nổ ra năm 1980 thì Israel càng lo lắng hơn về chế độ Saddam Hussein ở Iraq, do đó cung cấp một lượng lớn vũ khí cho Iran và cử cố vấn tới Iran.

Sau khi Israel xâm chiếm Lebanon năm 1982, các thành viên của Lực lượng Vệ binh Cách mạng Iran đã tiến vào Lebanon chiến đấu với Israel, đồng thời tài trợ cho việc thành lập Hezbollah ở Lebanon để đối phó với Israel.

Khi Palestine và Israel ký Hiệp định Oslo vào năm 1993, Iran đã cáo buộc “Tổ chức Giải phóng Palestine phạm tội phản quốc”, đồng thời kêu gọi thánh chiến chống lại Israel. Năm 1998 Iran tuyên bố tiếp tục ủng hộ các hành động bạo lực của Hamas chống lại Israel. Còn Israel thì không ngừng ngăn chặn các chuyến hàng vũ khí trên biển của Iran chở tới Gaza. Israel đã nhiều lần bày tỏ sự thông cảm với người dân Iran, chỉ trích Chính phủ Iran vi phạm nhân quyền và các quyền tự do cơ bản.

Kết luận

Hành trình của Israel kể từ khi tái lập đất nước là đầy chông gai đi cùng các cuộc chiến tranh trong khu vực không ngừng hoành hành. Dưới vai trò trung gian của Mỹ và phương Tây, Israel đã hòa giải với Ai Cập và Jordan, sau đó đạt được thỏa thuận với Tổ chức Giải phóng Palestine, nhưng Hamas ở Gaza được Iran hỗ trợ vẫn không ngừng gây ra xung đột.

Những năm gần đây, Israel đã hòa giải với Các Tiểu vương quốc Ả Rập Thống nhất và Bahrain, đồng thời hiện đang đàm phán hòa giải với Ả Rập Saudi. Việc Hamas bất ngờ phát động tấn công quy mô lớn vào Israel được cho là đang cố gắng cản trở tiến trình hòa bình giữa Israel và các nước Ả Rập.

Xem thêm

Giáo sư John Mearsheimer bình luận giải pháp 2 nhà nước cho xung đột Israel-Palestine

GS John Mearsheimer cho rằng cách duy nhất để thoát khỏi mớ bòng bong này chính là giải pháp 2 nhà nước.